Pytania sokratejskie – karty, kwestionariusz, tabela

Pytania sokratejskie to narzędzie filozofów, wykorzystywane przez psychologów, stosowane, by pogłębić i zweryfikować kierunek analizy jakiegoś zjawiska. Wykorzystujący je materiał składa się z 3 elementów – kart z pytaniami sokratejskimi, kwestionariusza dialogu sokratejskiego i kartą pracy w formie tabeli (również z przykładowymi odpowiedziami).
Zacznijmy od kart z pytaniami sokratejskimi. Pomoc ta może mieć zastosowanie na różnych przedmiotach, a służy do zgłębiania problemów, weryfikowania hipotez, stawiania pytań kluczowych, ćwiczenia wnioskowania, porównywania, analizowania… czyli między innymi do tego, co niezbędne do napisania pracy maturalnej. Uczniowie zmagają się z pytaniami, które mają formę małych kart opatrzonych rodzajem i jednocześnie celem pytania, oraz z kartą pracy w formie tabeli, nad którą zastanawiają przed sięgnięciem po karty. Zapisują w niej swoje przemyślenia, założenia i pytania kluczowe (oczywiście początkowo będą to pytania prostsze i płytsze, ale mistrzostwo przychodzi z praktyką).
Na początku ustalamy z uczniami zakres materiału (dział, epokę, nurt, zjawisko, problematykę) i prosimy o sformułowanie hipotezy w formie wstępnego stwierdzenia lub pytania dotyczącego jakiejś wątpliwości. Następnie uczniowie generują jak najwięcej pytań, niezależnie od stopnia ich złożoności i poziomu. Mogą dopytywać o wszystko co oczywiste i nieoczywiste, ucząc się analizować obiekt badania z każdej strony. Mają być dociekliwi i patrzeć na problem wielowymiarowo i z różnych perspektyw. Nie ma tu pytań głupich lub bezcelowych (przynajmniej na początku pracy z narzędziem).  Pod wpływem procesu myślowego, zapoczątkowanego układaniem pytań, powstaną też pierwsze założenia, stwierdzenia, które nasuną się same (o różnym poziomie uogólnienia), a które również należy zanotować. Kiedy powstanie wiele takich pytań do hipotezy (możemy dla ułatwienia określić dolny pułap ilościowy) oraz wyjściowych założeń, zaczyna się zabawa z pytaniami, a uczniowie mogą pracować w parach – wówczas najłatwiej dyskutować, przekonywać, dowodzić i obalać. Większe grupy mogą wprowadzić chaos. Jeśli uczniowie stworzą bardzo podobną hipotezę, mogą pracować z dwiema kartami pracy jednocześnie, jeśli zaś mają różne hipotezy, pracują najpierw na jednym, później na drugim materiale. Wybierają z kart pytań sokratejskich takie, które pogłębią i zweryfikują zadane wcześniej pytania. Zmuszą ich do poszukania odpowiedzi, odrzucenia lub potwierdzenia tezy. Stworzą możliwości głębszej analizy i nauczą, że myślenie to najpierw zadawanie celnych pytań i próba poszukania odpowiedzi głębiej – w materiale źródłowym, w analizie motywacji ludzi, w logicznych połączeniach faktów, w podawaniu argumentów do najdrobniejszych stwierdzeń, w wyszukiwaniu analogii i poszukiwaniu prawdy. Wnioski najlepiej zebrać w formie podsumowującej refleksji, by uczniowie mieli szansę odpowiedzieć na pytania, co dało im takie pogłębione roztrząsanie problemu, czego się dowiedzieli, również o sobie, jak wykorzystają tę metodę i do czego może im się przydać w przyszłości.
Innym narzędziem jest kwestionariusz dialogu sokratejskiego. Można go wykorzystać do przeanalizowania założeń jakiejś postaci, które przyjęła w związku z trudną sytuacją, wzbudzającą silne emocje. Wiadomo, że w takich momentach często podejmujemy pochopnie decyzje i wyciągamy wnioski bez analizowania sytuacji, opierając się na zalewających nas emocjach. Wykonanie tego zadania pozwala też wniknąć w umysł i serce innego człowieka i przewartościować jego myślenie. Dlatego należy brać pod uwagę głównie bohaterów dokonujących kontrowersyjnych wyborów, czasem nieprzemyślanych decyzji, dopuszczających do głosu zbyt silne emocje lub wręcz odwrotnie – tłumiących uczucia z jakichś względów, takich Judymów i Ziembiewiczów (tego typu bohaterów w literaturze i historii nie brakuje). Uczy to młodych ludzi dystansowania się do emocji w chwilach silnego pobudzenia i rozumowego podejścia do problemów, ale też pomaga w szukaniu konstruktywnych rozwiązań. Pokazuje, że technikę dialogu sokratejskiego można zastosować we własnym życiu. Dlatego warto skorzystać z kwestionariusza na godzinie wychowawczej.